روزهای انتهایی سال گذشته پروژه عظیم تونل ۳۶ کیلومتری انتقال آب از سد کانیسیب به دریاچه ارومیه افتتاح شد. رئیس جمهور در آیین افتتاح سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه گفت: «این اطمینان را میدهیم که در مسیر احیای دریاچه ارومیه، کشاورزی و معیشت مردم مورد آسیب قرار نخواهد گرفت و حق مردم در جای خود محفوظ است.»
هر چقدر که به زمان بریدن روبان افتتاح این تونل نزدیک میشدیم دغدغه هایی مبنی بر سرقت حقابه دریاچه ارومیه از مسیر ابتدایی تونل تا پیش از رسیدن به گلوی خشکیده دریاچه شنیده می شد. موضوعی که کنشگران زیست محیطی بارها بر آن تاکید داشتند و همین امر را یکی از موانع اساسی نجات دریاچه از محل انتقال آب از حوزه زاب می دانستند. اما این پروژه چه مختصاتی دارد که این همه مهم تلقی می شود؟
کار اجرایی این پروژه از سال ۱۳۹۴ آغاز و در هشت ماه گذشته روند ترمیم و رفع مشکل آن با سرعت دنبال شده است. در فاز نخست این طرح ۳۰۰میلیون مترمکعب آب از دریاچه سد کانیسیب در پیرانشهر پس از عبور از ۳۶کیلومتر تونل، ۱۱کیلومتر کانال و ۲۸ کیلومتر رودخانه گدار به دریاچه ارومیه میریزد. برای اجرای این طرح ۳۵ هزار میلیارد ریال هزینه شده که فقط ۱۰ هزار میلیارد ریال آن در دولت سیزدهم تخصیص داده و هزینه شده است. فاز دوم این طرح هم که طبق گفته مسئولان مربوطه، قرار است سال آینده مورد بهرهبرداری قرار گیرد و با اجرای طرحهای مرتبط، انتقال آب را تا ۶۰۰میلیون مترمکعب افزایش خواهد داد.آنطور که مسئولان اجرای این پروژه اعلام کردهاند، برای آباندازی از طریق خط انتقال کانیسیب به دریاچه ارومیه در فاز اول (۳۰۰ میلیون مترمکعب) همه شرایط لحاظ شده تا حقابه دریاچه بهدرستی انتقال داده شود. در فصول زراعی هم اولویت تامین آب شرب و بعد از آن آب کشاورزی است و در صورت داشتن شرایط مطلوب و وضعیت منابع آبی، رهاسازی انجام خواهد شد. اگر وضعیت بارشها در حوضهآبریز دریاچه ارومیه بیش از نرمال باشد، امکان افزایش رهاسازی آب تا ۶۰۰ میلیون مترمکعب از طریق خط انتقال و تونل کانیسیب در فصول غیرزراعی وجود دارد. همچنین گفتهشده طرح انتقال آب از سد کانیسیب به دریاچه ارومیه مهمترین طرح سختافزاری برای احیای دریاچه است ولی برای احیای کامل باید همه ۲۶برنامه سختافزاری و نرمافزاری اجرا شود.
در فصول زراعی هم رهاسازی براساس حقآبه به سمت دریاچه ارومیه انجام میشود که البته نظارت جدی و دقیق از سوی دستگاههای اجرایی مرتبط برای عدم برداشت در طول مسیر اجرا خواهد شد، ولی برای تحقق کامل برنامه نیاز به همکاری و مشارکت کشاورزان است. بخش کشاورزی بزرگترین مصرفکننده آب در استان آذربایجان غربی است که باید از طریق تقویت و اجرای برنامههای کشت جایگزین از جمله گلخانهای و کشت محصولات کمآببر، افزایش بهرهوری داشته و در نهایت کاهش مصرف آب مدیریت شود که در این بخش هم مشارکت مردم نیاز است.
محمد درویش فعال محیط زیست و رئیس کمیته محیط زیست یونسکو که دست بر قضا از مخالفین ساخت تونل انتقال آب به پیکره دریاچه ارومیه است چندی قبل در پیج اینیستاگرامی خودش به این موضوع اشاره کرد و نوشت: در روز افتتاح تونل انتقال آب به دریاچه ارومیه گفتم که جامعه محلی اطراف کانال انتقال آب به زاب دست به کار شده و با استقرار موتورپمپها، بخشی از ۳۰۰ میلیون مترمکعب آبی که با هزینهای گزاف قرار هست به دریاچه برسد تا بخشی از حقابهی دریاچه (۳/۱ میلیارد مترمکعب) را تامین کند، را در روز روشن میربایند.
اگر همین امروز مردم و دلسوزان منطقه نسبت به این دزدی شرمآور حساس نشده و با متخلفان برخورد نشود، فردا که با آبدزدی باغ ساخته یا اراضی دیم به فاریاب بدل شده و حقی ایجاد شود، کار بسیار دشوار خواهد شد. چنان که هم اینک دولت از بیم تنشهای اجتماعی توانی برای تبدیل مجدد حدود سی هزار هکتار از اراضی کشاورزی و باغی در بالادست زاینده رود در اصفهان و چهارمحال و بختیاری به مرتعی ندارد.
اما این تمام ماجرا نبود. هادی بهادری که زمانی ریاست ستاد احیای دریاچه ارومیه در منطقه آذربایجان غربی را عهده دار بود نیز با انتشار فیلمی به مسئله برداشت غیرقانونی سهم آب دریاچه ارومیه اشاره کرد.
او با حضور در مسیر انتقال آب به دریاچه ارومیه به آبدزدیهای فراوان در مسیر انتقال اشاره کرده و نظارت هرچه بیشتر مسئولین را خواستار شد. پمپهای آب قبل از شروع فصل آبیاری شروع به انحراف آب از مسیر دریاچه کردهاند و قطعاً در این مسیر از این پمپها که آب را از کانال انتقالی دریاچه به زمینهای کشاورزی منحرف میکنند،بسیار زیاد است.وی آب انتقالی موجود به دریاچه را ۲۰ متر مکعب بر ثانیه اعلام کرد و افزود: فعلاً ۶۵ متر مکعب بر ثانیه اعلامی مسئولان،اتفاق نیفتاده است.با توجه به وسعت تقریبی ۲۰۰۰ متر مکعبی دریاچه و آب انتقال داده شده در ۴۰ روز گذشته که حدود ۵۵ میلیون متر مکعب است،تراز دریاچه فقط میتواند ۳ سانتی متر افزایش یابد.به گفته بهادری نباید زیاد عجول باشیم که دریاچه ارومیه احیا شده است.باید فعلاً صبر کنیم. البته از تلاشهای انجام گرفته هم باید تقدیر گردد.
تاکنون نه دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه و نه هیچ مقام دولتی نسبت به این موضوع واکنش نشان نداده و بعید بنظر می رسد به دلیل تبعات اجتماعی مسئله واکنش رسمیای هم نشان دهند. میزان آب ورودی به دریاچه ارومیه به گمان کارشناسان در خوشبینانه ترین حالت از وقوع طوفان های نمکی جلوگیری می کند اما برداشت های غیر قانونی گویا همین دستاورد را نیز با چالش مواجه خواهد کرد.
دریاچه ارومیه تا احیای کامل با چالش های اساسی چون کشت چغندرقند، نحوه نادرست مصرف آب در بخش کشاورزی و سرقت آب در مسیر انتقال مواجه است و تا زمانیکه برای این چالش ها تدبیری اندیشیده و اجرایی نشود، از احیای دریاچه خبری نیست. روز به روز بر سطح زیر کشت چغندر قند افزوده می شود به ویژه که کارخانه قند مهاباد هم بزودی به مدار تولید خواهد پیوست.
شیوه مصرف آب در بخش کشاورزی هنوز فاجعه بار است و دولت و مردم توپ را به زمین هم پرتاب می کنند. دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه که سکان استانداری آذربایجان غربی را نیز عهده دارد باید تدبیری اساسی داشته باشد. مشغله های مدیریت استان به طور قطع اجازه نخواهد داد معتمدیان برای اقدامات نرم افزاری که دست بر قضا مهم ترین بخش پرونده نجات دریاچه ارومیه بشمار می رود تدبیر کند. باید منتظر ماند و دید که دولت چگونه این سه چالش را مدیریت خواهد کرد.