درجا زدیم؛ تراز تجاری منفی است

سخاوت خیرخواه / دکتری روابط بین الملل>>

وضعیت تجارت در ایران وخیم است. امسال نه؛ بلکه سال‌هاست بی رمق است. مثل خشکی دریاچه ارومیه. فضای حاکم بر کشور هم نشان می‌دهد کسی نگران این درجا زدن نیست و این کم توجهی، نگرانی را دوچندان می‌‌کند. کشورهای توسعه یافته به طور متوسط سالانه 10تا 20برابر کل صادرات ایران؛ فقط رشد صادرات در همان سال نسبت به سال قبل‌شان دارند. کشور چین سال گذشته 1300میلیارد دلار نسبت به سال قبل، رشد صادرات داشته و صادرات سالانه آن به 3600میلیارد دلار رسیده است. آمریکا هم سال گذشته حدود 400میلیارد دلار نسبت به سال قبل، رشد صادرات داشته است. فرانسه، عربستان، امارات، ترکیه و اکثر کشورهای در حال توسعه هم رشد قابل توجه داشته‌اند اما کل صادرات سالانه ایران هنوز در محدوده 53میلیارد دلار درجا می زند و امسال در 11ماهه سال حدود 10میلیارد دلار هم تراز منفی دارد. تراز منفی یعنی واردات 10میلیارد دلار بیشتر از صادرات بوده و تراز تجاری را منفی کرده است. در صورتی که کشورهای دیگر با رشد خیره کننده‌ای توسعه تجارت دارند. بنابراین حرکت تجاری ایران با آهنگ رشد تجارت جهانی فرسنگ‌ها فاصله دارد و این بسیار نگران کننده است و تهدیدی بر اقتصاد ایران و کمبود شدید ارز در سال‌های آتی است. این وضعیت را باید جدی گرفت. مرور آمار صادرات ایران در 47سال اخیر نشان می‌دهد حرکت لاک پشتی است. از 5میلیارد دلار در دولت مرحوم هاشمی شروع شده و اکنون بعد از 40سال به سختی خودش را به سطح 53میلیارد دلار رسانده است. این لاک پشت دیگر پیر شده و توان حرکت ندارد و درجا می زند. این هشدار بسیار جدی است.
گمرک جمهوری اسلامی ایران در آخرین گزارش خود که 12 اسفند ماه منتشر کرده؛ کل تجارت ایران را در 11ماهه سال جاری 116میلیارد دلار اعلام کرده که 53 میلیارد دلار آن صادرات و 63میلیارد دلار آن واردات بوده است. اعداد نشان می‌دهد در 11ماهه سال جاری بدون احتساب صادرات نفت خام و نفت کوره و خدمات فنی و مهندسی و برق، تراز تجارت خارجی ایران 10میلیارد دلار منفی است.
نکته قابل توجه اینجاست که حدود 34میلیارد دلار کل صادرات ایران مربوط به مواد پتروشیمی و انوع گاز طبیعی، پروپان مایع شده و متانول است. این به این مفهوم است که عمده صادرات هم خام فروشی و یا نیمه خام فروشی است. این آیتم در اقتصاد و تجارت ایران باز بسیار نگران کننده است.
گزارش گمرک نشان می‌دهد 83 درصد مقاصد صادراتی ایران هم فقط 7 کشور است. چین (13.8میلیارد دلار)؛ عراق (11.2میلیارد دلار)؛ امارات متحده عربی (6.6 میلیارد دلار)؛ ترکیه
(6.4 میلیارد دلار)؛ افغانستان (2.2میلیارد دلار)؛ پاکستان(2.2میلیارد دلار) و هند هم(1.8میلیارد دلار) صادر شده است. این آمار نشان می‌دهد بازار ایران محدود به چند کشور است و این باز، نشانه خوبی در عرصه تجارت خارجی نیست.
در بخش واردات هم امسال 63 میلیارد دلار واردات به کشور انجام شده است که 17میلیارد دلار به 25 کالای اساسی مصرفی مردم و دام؛ 7میلیارد دلار به واردات ۹۳ تن طلا، 2میلیارد دلار به واردات 10میلیون دستگاه گوشی تلفن همراه و 1میلیارد دلار به واردات 51 هزار دستگاه خودرو به عمده کشورهای طرف معامله به ترتیب امارات متحده عربی(19میلیارد دلار)، چین(16میلیارد دلار)، آلمان(2میلیارد دلار)،هند(1.4میلیارد دلار)، روسیه(1.2میلیارد دلار) و هنگ کنگ هم 1.2میلیارد دلار پرداخت شده است تا این اقلام به ایران برسد. این آمارها نشان می‌دهد کشور ایران 83 درصد نیاز وارداتی خود را فقط از 7 کشور مذکورتامین می‌کند. این یعنی قهر وارداتی با 189 کشور خارجی!
کشور ایران برای نجات اقتصاد خود نیازمند ایجاد ارتباطات جهانی است. به این مفهوم بخشی از راه حل اقتصاد ایران منطقه‌ای و بخش عمده آن جهانی است. ارتباط با کشورهای همسایه می‌تواند وضعیت تجاری ایران را بهبود بخشد اما به هیچ وجه کافی نیست و الزام این هدف، یافتن بازار برای کالاهای ایرانی در کشورهای جهان است. لازم است وزارتخانه‌های صمت، امور خارجه و فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ شرایط اعزام رایزن‌های بازرگانی و رایزن‌های فرهنگی را بازنگری کند و با تامین اعتبارات، برای اکثر کشورهای منطقه و مهم جهان، حداقل 200 رایزن بازرگانی اعزام و منصوب کند تا بواسطه همین رایزنان، تجار و تولیدکنندگان به بازار مصرف ارتباط داده شوند و رایزنان فرهنگی هم در ارتباطی دو سویه و با هدف تولید و بسته بندی کالای متناسب با ذائقه مصرف کشور هدف، خوراک فرهنگی به تجار انتقال بدهند. متاسفانه تعداد کل رایزنان بازرگانی در دوره های مختلف زیر 15 نفر بوده است این در حالی است که گفته می‌شود آمریکا فقط در چین 200رایزن بازرگانی دارد.
اتخاذ سیاست خارجی اقتصاد محور یکی از الزامات خروج ایران از وضعیت درجا زدن در تجارت است.
رشد سالانه سه چهار درصد در صحنه جهانی با رشد های خیرکننده، عدد قابل بیانی نیست و نباید به آمارهای نهادها دل خوش کرد. استفاده از ابزارهای دیپلماسی رسانه و دیپلماسی فرهنگی در دل سیاست خارجی اقتصاد محور می‌تواند بسیار گره‌گشا باشد. این همان بهره گیری از متغیرها و عوامل مدل دیپلماسی اقتصادی نوین در توسعه صادرات است که بکارگیری آن می تواند گره‌گشا باشد. توسعه بازارچه‌های مرزی و تسهیل قوانین در مرزهای تجاری هم می‌تواند در عرصه تجاری ایران تغییر ایجاد کند. انتظار است تصمیم گیران و تصمیم سازان در سپهر سیاسی و اجرایی ایران متوجه درجا زدن ایران در تجارت خارجی بشوند و تغییر در سیاست‌ها را در پیش بگیرند.