اگر به گذشته‌ی شهرهای مختلف نگاهی بیاندازیم، خواهیم دید که، غالباً قبرستان‌ها را در داخل شهرها انتخاب و فوت‌شدگان را دفن می‌کردند. شهر تاریخی اورمیه نیز از این قائده مستثنی نبوده و در مناطق مختلف آن قبرستانهایی (بعضاً تاریخی و مهم) وجود داشته که بعد از اصلاحات دوران پهلوی، بیشتر به مدارس و بیمارستان و کتابخانه (ساختمان‌های عام‌المنفعه) تبدیل شده است.

البته در گذشته مناطق مختلف شهر، مانند روستاها برای خود قبرستانی جداگانه داشتند و برای همین در شهرها چندین قبرستان در نظر گرفته شده بود.

نام قبرستان‌های تاریخی اورمیه که اکثراً در زمان حاضر وجود ندارد به شرح زیر می‌باشد:

1.‌ قبرستان آغا قبیری – بیرون شهر در دروازه سویوق‌بولاق (مهاباد) كه آرامگاه آیت الله سید حسین عرب‌باغی هم در آنجاست و تا سال 1351 كه آرامگاه باغ رضوان اورمیه احداث نگردیده بود مورد استفاده قرار می گرفته است. در قسمتی از این قبرستان کشته شدگان سال 1325 نیز دفن شده بود که امروز به خیابان تبدیل شده است.

2. قبرستان خطیب، كه هم اكنون مسجدی به همین نام در كنار آن وجود دارد.

3. قبرستان شرف، كه بر روی این محل دو باب مدرسه بنا گردیده است. قبرستان شرف واقع در خیابان باکری بوده و در دوره پهلوی زمانی که این قبرستان‌ها را از داخل شهر برچیده می‌شد، این قبرستان نیز حذف گردید و یک  مقبره کوچک که ظاهراً  قبر یک سیده‌ای به نام «شرف» می‌باشد نگه‌داری شده که دارای دو قطعه سنگ قدیمی، یکی متعلق به دوره زندیه و دیگری به علت فرسایش بیش از حد وب سیار قدیمی بودن خوانده نشد و به زبان عربی نوشته شده است. در سنگ اول تاریخ ۱۲۰۵ ه.ق حک گردیده و متن آن نیز به دلیل تعمیرات متعدد که در این بنا شده بود گچ خورده و واضح نیست. این مقبره یکی از معتبرترین مقبره‌های شهر اورمیه است.

4. قبرستان خازاران (خزران)، در محله‌ای با همین نام (در نزدیکی دروازه مهاباد فعلی) قرار داشت كه بر روی آن مدرسه ساخته شده است.

 5. قبرستان آغداش،كه درمانگاه آغداش و یك باب مدرسه بر روی این محل احداث شده است.

6. قبرستان رضاآباد، كه در كنار آن مسجدی به همین نام ساخته شده است.

7. قبرستان جارچی‌باشی، كه بر روی این محل چند باب مدرسه بنا شده است.

8. قبرستان قارا صاندیق‌، كه در محل آن درمانگاه بهداری و دبیرستان مهرسابق (مابین چهار راه عطایی و گؤل اوستو) ساخته شده است. قبرستان قارا صاندیق (قره صندوق) تنها قبرستان محله عسگرخان بود. وجه تسمیه آن بعلت وجود تخته سنگی به شکل مکعب در وسط قبرستان است. این قبرستان ابتدا به پارکی بنام باغ دلگشا و سپس به مرکز بهداشت صحیه و مدرسه تبدیل شد. در عکس فوق قبرستان قره صندوق و تک مناره مسجد مناره اورمیه دیده می‌شود. این عکس متعلق به صد و پنج سال قبل است.

9. قبرستان قوچ (‌خان محمد)‌، در محل آن علاوه بر میدان تره بار مدرسه ی بزرگی احداث گردیده است.

10. قبرستان خان، پيش از تغيير كاربری در ضلع جنوبی مسجد حاجی خان (مسجد موجود در حياط سازمان تبليغات اسلامی). پس از تغيير كاربری اين قبرستان تبديل به كتابخانه شهيد باهنر و دبيرستان منوچهری (اداره آگاهی نيروی انتظامی) در كوی یئرالماکبابی کوچه‌سی، م در قبرستان مذكور، اشخاص بزرگي همچون خدادادخان بيگلربيگی، حاكم اورميه در دوره صفويه (در گذشته به سال 1134 ه.ق)، رضا قلی خان بيگلربيگی (در گذشته به سال 1184 ه.ق) والی شهر در دوره زنديه و سازنده حجرات و صحن مسجد جامع شهر و … ، امام قلی خان (پسر رضا قلی خان) حاكم اورميه در دوره زند و نجف قلی خان (پسر حسين قلی خان) حاكم اورميه در دوره ناصری مدفون هستند.

اين عكس ،مربوطه به اواخر دوره قاجاريه است كه مسجد حاجی خان و  قبرستان (در پشت مسجد) قابل مشاهده است  كه در تصوير دفن دسته جمعی گروهی از كشته شدگان قتل‌عام جيلولوق ديده می‌شود.

11. قبرستان شیخ ابوبكر (صوفی آذربایجانی)، كه امروز در محل آن دبیرستانی به نام همام (پروین اعتصامی) ساخته شده است.

12. قبرستان بیرون دروازه بالوو، كه بر روی این محل پارك ساعت و خانه كارگر احداث گردیده است.

13. قبرستان کنار دروازه عسگرخان، که در بیرون شهر و در مجارو دروازه عسگرخان بوده است. این گورستان در خیابان حافظ یک و  جنب پارک فعلی قرار داشت. که در محل آن یک باب مدرسه (دبستان 15 بهمن) ساخته شده است.

حسین واحدی – روزنامه‌نگار

منابع:

كتاب نام آوران اورمیه

تاریخچه دارالنشاط اورمیه

اورمیه در گذر زمان

مشاهیر علمی و فرهنگی آذربایجان غربی

مركز آرشيو عكس و اسناد بنياد ايران شناسی، شعبه آذربايجان‌غربی