زهرا بخشی / خبرنگار>>

 به عنوان کارشناس مرمت، دیدگاه شما نسبت به وضعیت فعلی مسجد جامع ارومیه چیست؟
ممنون از شما. مسجد جامع ارومیه، بنایی است با قدمتی چند صد ساله که در دوره‌های ایلخانی و صفویه دچار تغییرات و توسعه‌های متعددی شده است. این مسجد که از نظر معماری و تاریخی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد، به دلیل ساخت‌وسازهای بی‌رویه و غیرقانونی در محدوده آن با چالش‌های جدی مواجه شده است. از دهه ۷۰ شمسی، این محوطه به واسطه ساخت مدرسه علمیه در بخش‌های شرقی و شمالی آن، دچار آسیب‌های زیادی شد. این ساخت‌وسازها نه تنها بافت تاریخی مسجد را تخریب کرد، بلکه موجب از بین رفتن برخی از ویژگی‌های منحصر به فرد معماری آن شد.
از همان زمان، کارشناسان میراث فرهنگی به این موضوع اعتراض کردند اما متاسفانه به این اعتراضات توجه کافی نشد. امروز ما شاهد یک بنای چهار طبقه در محوطه مسجد هستیم که کاملاً با اصالت و هویت تاریخی این مکان ناسازگار است. این موضوع از نظر قوانین میراث فرهنگی نیز کاملاً نقض شده است زیرا در عرصه بناهای تاریخی، هرگونه ساخت‌وساز ممنوع است.

 به نظر شما، این بی‌توجهی‌ها و ساخت ‌وسازهای غیرمجاز چه پیامدهایی برای آینده مسجد و هویت تاریخی شهر ارومیه دارد؟
این ساخت‌وسازها یک فرصت‌سوزی بزرگ است. مسجد جامع ارومیه با قرار گرفتن در قلب بافت تاریخی شهر، می‌توانست به یک مرکز فرهنگی و گردشگری بزرگ تبدیل شود. اما امروز، این بنا به یک فضای محدود و بسته تبدیل شده که عملاً مردم عادی نمی‌توانند از آن استفاده کنند. تنها در برخی مناسبت‌ها، بازدیدهای محدود و نمادین از آن انجام می‌شود، اما این کافی نیست.
مسجد جامع، باید فضایی باشد که عموم مردم بتوانند در آن حضور یابند، به عبادت بپردازند و گردشگران داخلی و خارجی بتوانند آزادانه از آن بازدید کنند. اما در حال حاضر، این بنای تاریخی تحت‌الشعاع ساخت‌وسازهای مدرن و غیرمتعارف قرار گرفته و حتی فضایی برای تنفس ندارد. این موضوع نه تنها برای شهر ارومیه، بلکه برای کل کشور یک بحران فرهنگی است.

 آیا برنامه‌ای برای جابجایی یا تخریب این ساخت‌وسازهای مدرن در مسجد جامع وجود دارد؟
خوشبختانه در سال‌های اخیر، یک اجماع نظر میان مسئولین استان، نهادهای شهری و میراث فرهنگی شکل گرفته که این بنا باید جابجا شود. حتی حوزه علمیه و علمای دینی هم با این موضوع موافق هستند. اما مشکل اصلی، موانع قانونی و کمبود منابع مالی است. این ساخت‌وساز در دوره‌ای انجام شده که نظارت کافی بر روی پروژه‌های مربوط به بناهای تاریخی وجود نداشت و امروز جابجایی آن هزینه بسیار سنگینی را به دنبال خواهد داشت.
البته تلاش‌هایی برای تامین منابع مالی از طریق بودجه‌های ملی در حال انجام است، اما هنوز به نتیجه نهایی نرسیده است. مسئله دیگر این است که ساخت‌وسازهای جدید باید در مکانی دیگر انجام شود تا حوزه علمیه بتواند فعالیت‌های خود را ادامه دهد. با وجود این چالش‌ها، من معتقدم که این پروژه باید در اولویت قرار گیرد چرا که هرچه بیشتر تعلل کنیم فرصت‌های بیشتری را برای احیای این بنای تاریخی از دست خواهیم داد.

 به نظر شما، احیای مسجد جامع ارومیه چه مزایایی برای شهر و حتی کشور می‌تواند داشته باشد؟
احیای مسجد جامع، یک فرصت فوق‌العاده برای شهر ارومیه و حتی کشور است. این بنا می‌تواند به یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و گردشگری شمال غرب ایران تبدیل شود. از سوی دیگر، اگر بتوانیم این مسجد را به درستی بازسازی کنیم و از میراث فرهنگی آن حفاظت کنیم، امکان ثبت جهانی این اثر نیز فراهم خواهد شد.
ثبت جهانی مسجد جامع ارومیه نه تنها باعث جذب گردشگران بیشتری به این شهر خواهد شد، بلکه به معرفی ارومیه به جهان کمک می‌کند.
ثبت جهانی این مسجد، ارومیه را در کنار شهرهایی مانند اصفهان، شیراز و کاشان قرار خواهد داد که آثار تاریخی آن‌ها در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. این موضوع از جنبه‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی برای شهر ارومیه بسیار مهم است و می‌تواند تاثیرات مثبتی بر رونق گردشگری و اقتصاد این منطقه بگذارد.

 به عنوان یک کارشناس، چه راهکاری برای حل این بحران پیشنهاد می‌دهید؟
اول از همه، باید مسئولین ارشد استان و نمایندگان مجلس به این موضوع به عنوان یک اولویت نگاه کنند. تامین بودجه و منابع مالی برای جابجایی ساخت‌وسازهای غیرمجاز و بازسازی محوطه مسجد باید در دستور کار قرار گیرد. همچنین، باید برنامه‌ای جامع و مدون برای احیای فضای تاریخی مسجد تدوین شود. این برنامه باید شامل بازسازی کامل محوطه و همچنین ایجاد فضایی برای استفاده مردم و گردشگران باشد.
نکته دیگر این است که مسجد جامع باید به یک مرکز فعال فرهنگی و مذهبی تبدیل شود. این فضا می‌تواند به عنوان یک پل ارتباطی میان علمای دینی و مردم عمل کند. گردشگران هم باید بتوانند آزادانه از این مسجد بازدید کنند و با تاریخ و معماری آن آشنا شوند. این یک فرصت استثنایی است که هم برای حوزه علمیه و هم برای بخش گردشگری مفید خواهد بود.

 آیا فکر می‌کنید این بحران به زودی حل خواهد شد؟
امیدوارم. واقعیت این است که در سال‌های اخیر، تلاش‌های زیادی برای حل این بحران انجام شده است و اکنون ما در نقطه‌ای هستیم که می‌توانیم این مسئله را حل کنیم. اما بدون همکاری همه‌جانبه و تامین منابع لازم، این پروژه به نتیجه نخواهد رسید. من به آینده این پروژه امیدوارم و معتقدم که اگر به درستی مدیریت شود می‌تواند به یکی از بزرگ‌ترین موفقیت‌های فرهنگی شهر ارومیه تبدیل شود.

 جمع‌بندی:
در پایان، اهمیت مسجد جامع ارومیه به عنوان یک گنجینه تاریخی و فرهنگی بر کسی پوشیده نیست. این بنا با آثار تاریخی بی‌نظیر خود، نه تنها بخشی از هویت تاریخی ارومیه و ایران، بلکه یک نقطه عطف در تاریخ معماری اسلامی است. با این حال، مشکلات مدیریتی و عدم توجه کافی به حفظ و مرمت این بنا، تهدیدی جدی برای از دست رفتن بخشی از این میراث ارزشمند محسوب می‌شود.
اگرچه تلاش‌های گسترده‌ای برای جابجایی ساخت‌وسازهای مدرن و بازسازی مسجد جامع صورت گرفته است اما برای دستیابی به نتیجه مطلوب نیاز به همکاری همه‌جانبه تمامی نهادهای مرتبط، از جمله میراث فرهنگی، شهرداری، استانداری و نمایندگان مجلس وجود دارد. تامین منابع مالی و رفع موانع قانونی از جمله مواردی است که باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد.
در نهایت، بازسازی و احیای مسجد جامع ارومیه، علاوه بر حفظ یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران، فرصتی برای معرفی این شهر به جهانیان و تقویت صنعت گردشگری خواهد بود. حفظ و بهره‌برداری صحیح از این میراث، نه تنها ارزش فرهنگی و تاریخی آن را به اثبات می‌رساند، بلکه می‌تواند به توسعه پایدار شهری و تقویت هویت ملی کمک کند. لذا، همه مسئولین و نهادهای مرتبط باید به سرعت اقدام کنند تا این فرصت طلایی برای احیای یک بنای تاریخی ارزشمند از دست نرود.